Poznawanie przyrody nieożywionej wśród dzieci sześcioletnich

Romana Rybarczyk
nauczyciel klasy zerowej w Szkole Podstawowej Nr. 77 w Warszawie

Założeniem wychowania przedszkolnego jest między innymi postępowanie aktywizujące procesy rozwojowe dziecka. Ważną rolę w tej kwestii odgrywa poznanie przyrody i nie tylko żywej, również nieożywionej. Dzieci poznają przyrodę wszystkimi zmysłami i reagują na nią w sposób bezpośredni, czynny. Poznanie przyrody za pomocą obrazów i mowy, należałoby ograniczyć do minimum. Sześciolatki bardzo lubią przeprowadzać różnorodne doświadczenia, które sprzyjają rozwojowi myślenia, poprzez samodzielne odkrywanie przeżywanie tajników przyrody. Wpływa to na rozwój pamięci, uwagi, myślenia, wyobraźni i spostrzegawczości. Toteż ważną role w aktywizowaniu procesów rozwojowych dziecka maja zabawy badawcze w przedszkolu oraz spontaniczne spostrzeżenia, obserwowanych zjawisk. Naturalna metodą poznawczą stosowaną przez dzieci w wieku przedszkolnym jest aktywność badawcza. To dzięki niej poznaje ono otaczającą go rzeczywistość, wnika w głąb rzeczy, zjawisk, stosunków społecznych i buduje swój obraz świata. Aktywność badawcza występuje w dwóch postaciach. Pierwsza to samodzielne odkrywanie. Dziecko ma tu pełna swobodę działania, samo wyznacza sobie tempo i czas pracy, ale jednocześnie jest to uczenie się drogą prób i błędów, w którym narażone jest ono na wiele trudności i porażek. Drugi sposób odbywa się pod kierunkiem nauczyciela. Nauczyciel zajmuje tu rolę inicjatora sytuacji, prowokuje do stawiania pytań, udostępnia stosowane metody i pomoce badawcze, ukierunkowuje go podczas badań i eksperymentowania. Zasadniczym celem w przedszkolu nie jest całościowe zdobywanie wiedzy o świecie, ale rozbudzenie zainteresowań dziecka bogactwem, złożonością i tajemniczością otaczającego nas świata poprzez zdolności obserwacyjne.

Zastanówmy się, zatem jak możemy poprzez aspekt przyrody nieożywionej scharakteryzować cztery pory roku. I tak:

WIOSNA

promienie słoneczne grzeją coraz cieplej słońce wznosi się coraz wyżej, dni stają się dłuższe. Śnieg topnieje, staje się brudny utrzymuje się najdłużej w cieniu. Powstają sople podczas topnienia lodu. W zbiornikach wodnych pokrywa lodu pęka i rozpoczyna się spływ lodów. W wielu miejscach tworzą się strumienie, w rzekach woda ma szybki nurt i poziom znacznie się podnosi. Kwiecień jest zmienny a maj może nas zaskoczyć opadami śniegu.

LATO:

wcześnie wschodzi słońce, późno zachodzi, jest bardzo gorąco, częste burze (grzmoty, błyskawice i tęcza). Obserwujemy rosę. Poruszamy, więc, proces zwany obiegiem wody. Należałoby w tym miejscu wyjaśnić dzieciom, iż ciepło słoneczne zwiększa parowanie, które również przebiega w niskich temperaturach. Jak wiemy lód też paruje. Parowanie jest, więc, wynikiem całego cyklu krążenia wody w przyrodzie. Proces przechodzenia wody z postaci gazu w stan płynny nazywamy kondensacją. Wysoko położone chmury mogą składać się z kryształków lodu. Barwa chmur zależy nie tylko od rozprzestrzenienia, grubości, ale również od stopnia zagęszczenia drobin wody w centymetrze sześciennym.

JESIEŃ:

pierwsze przymrozki, niska temperatura, śnieg, który szybko ginie. Wieją silne wiatry. Rano tworzy się mgła i szron. Powietrze w dolnej warstwie atmosfery jest w stałym ruchu.

ZIMA:

najkrótsze dni w roku, słońce świeci sporadycznie, mroźne dni, chmury składają się nie z drobinek wody tylko z kryształków lodu, które podczas opadania nie topnieją. Natomiast kryształki lodu łączą się w sześciopromienne i sześciokątne płatki – kryształki śniegu. Innym zjawiskiem, które powstaje podczas zimowych dni to szron. Zima może być także, dobrym okresem do prowadzenia obserwacji ciał niebieskich. Wschód i zachód słońca następują o takiej porze, kiedy dzieci już nie śpią lub jeszcze nie zasnęły.

I tak oto mamy scharakteryzowane w krótki sposób zjawiska z przyrody nieożywionej, które możemy wykorzystać do zajęć dydaktycznych.

Tabela poniżej przedstawia nikłą część rozwiązań metodycznych w czasopismach i literaturze.

Rodzaj zjawiska przyrody nieożywionej	Autorka	Tytuł	Nazwa czasopisma i literatury
Badanie właściwości śniegu	Elżbieta Borowiecka	Przyroda nieożywiona obserwacje i doświadczenia	Wychowanie w przedszkolu. Nr 9/89, str.552
Badanie właściwości lodu	Barbara Usakiewicz	Zabawy badawcze	Wychowanie w przedszkolu. Nr 10/92, str.619
Zjawiska zamarzania wody oraz topnienia w połączeniu z solą kuchenną	Elżbieta Borowiecka	Przyroda nieożywiona obserwacje i doświadczenia	Wychowanie w przedszkolu. Nr 9/89, srt.553
Obserwacje deszczu	Barbara Bednarek Jolanta Birecka	Rozbudzamy zainteresowania dzieci zjawiskami przyrody	Wychowanie w przedszkolu. Nr 7-8/86 str. 461
Doświadczenia – skraplanie wody	Ewa Brańska Elżbieta Tokarska	Przedszkolak poznaje świat	Wychowanie w przedszkolu. Nr 2/89, str.96
Powstawanie mgły	Barbara Usakiewicz	Zabawy badawcze	Wychowanie w przedszkolu. Nr 10/92, str.620
Obserwacja wiatru	Ewa Jachimowicz	Jak wygląda wiatr	Wychowanie w przedszkolu. Nr 4/93, str.236
Doświadczenia z powietrzem	Jadwiga Wasikiewicz	Związki i zależności między przyrodą nieożywioną i ożywioną – powietrze	Życie Szkoły. Nr 12/87, str.699,705
Doświadczenia z tęczą	Danuta AL.-Khamisy	Rozwijanie pojęć przyrody nieożywionej u dzieci sześcioletnich	Wydawnictwo „Żak”, str. 104

Mam nadzieje, że ten skromny zestaw doświadczeń i zabaw badawczych. Zainspiruje nauczycieli do planowania w swojej pracy wychowawczo-dydaktycznej, zadań umożliwiających i ułatwiających dzieciom odkrywanie i gromadzenie wiedzy o otaczającym ich świecie. W poznawaniu świata ważną rolę odgrywa uczenie się przez działanie. W przypadku przedszkola ma ono miejsce poprzez zabawę. Wiemy, że wiek przedszkolny charakteryzuje się myśleniem konkretnym, związanym ze spostrzeganiem przedmiotów i zjawisk. Ważna rolę odgrywa tutaj nauczyciel, który stopniowo rozwija wyobraźnię dziecięcą. Dzieci potrafią myśleć o tym, co spostrzegały dawniej, tworząc nowe jakości myślowe, które mogą przekształcić się w początki myślenia abstrakcyjnego. Zdolne są do tworzenia pewnych prostych uogólnień. Należałoby zaplanować poszczególne czynności dzieci w taki sposób, aby sprzyjały rozwojowi myślenia i dokonywaniu odkryć. Stwarzanie odpowiedniej sytuacji jest jednym ze sposobów rozwijania aktywności intelektualnej. Zainicjowanie sytuacji, która bezpośrednio wynika z biegu wydarzeń wprowadza dzieci w przeświadczenie, że oto biorą udział w prawdziwej sytuacji i w rozwiązaniu prawdziwego problemu, który trzeba tu i teraz rozwiązać, a od nich samych tak wiele zależy. Stwarzanie sytuacji problemowej wyrażonej w postaci pytania pobudza dzieci do podjęcia czynności poszukujących, dając im impuls do myślenia. Nieustannie rozwijająca się ciekawość, dziecięca, pobudza do eksperymentowania. Uczy tolerancji wobec niepowodzeń, wytrwałości i ciągłego uczenia się. Im dziecko bardziej przeżyje swoje działanie, dogłębniej wejdzie w badane zjawisko, tym trwałej je zapamięta, a poznanie opierać się będzie na lepszym zrozumieniu. Zajęcia oparte o metody badawcze wpływają na aktywizowaniu pracy dzieci, sprzyjają pełniejszemu przyswajaniu materiału, uczą umiejętności poszukiwania odpowiedzi i formowania wniosków stosownie do możliwości dziecka przedszkolnego.

Literatura:

Adamek I. Rozwiązywanie problemów przez dzieci. Kraków 1998, Oficyna wydawnicza „Impuls”

Elbanowska S. Przyroda nieożywiona w wychowaniu przedszkolnym. Warszawa 1983, WSiP

Janik E. Tłumaczenie z jęz. Niemieckiego. Praca zbiorowa. Przyroda przeżywana

i obserwowana z dziećmi przedszkolnymi. WSiP

Kilar-Turska M. Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata. Warszawa 1992, WSiP