Charakterystyka dziecka przedszkolnego

Charakterystyka rozwoju dzieci w okresie przed­szkol­nym

Wiek przedszkolny w życiu człowieka jest okresem najbardziej intensywnych prze­mian rozwojowych, przez wielu badaczy uważany za krytyczny dla rozwoju jednostki i jej socjalizacji[1]. Lata przedszkolne to okres osiągania stadium dojrzałości fizjologicznej organi­zmu i rozwoju intelektualnego, budowania podstawowych struktur osobowości, to złoty wiek uczenia się, zdobywania doświadczeń społecznych dziecka, w tym i przystosowujących do życia w grupie. Dlatego powinien on być intensywnie wykorzystany przez pedagogów już od pierwszych kontaktów dziecka ze środowiskiem przedszkolnym[2].

Każde dziecko rozwija się według określonych wzorców, w pewien przewidy­wany sposób. Okres średniego dzieciństwa, jak podaje M. Kielar-Turska, zwany także wiekiem przedszkolnym, trwa od 4. do 6. r. ż.[3].

Natomiast faza wieku przedszkolnego wg M. Żebrowskiej rozpoczyna się mniej wię­cej w 3 r. ż, kończy się zaś z chwilą podjęcia nauki w szkole[4].Dla wieku przedszkolnego charakterystyczny jest rozrost organizmu, intensywny przyrost kośćca i muskulatury. Różne tempo rozwoju właściwości fizycznych i psychicznych może powadzić do wielu problemów przystosowawczych. Jeśli rozwój intelektualny znacznie wyprzedza fizyczny, dziecko może w zachowaniach odbiegać od rówieśników. Podobnie, jeśli fizyczna dojrzałość wyprzedza psychiczną, bywa przyczyną skrępowania dziecka[5].

Początek okresu średniego dzieciństwa wyznaczają wyraźne osiągnięcia w roz­woju somatycznym i motorycznym. Dziecko wkraczając w ten okres ma wszystkie zęby mleczne, porusza się chodząc i biegając, jest dość samodzielne w zakresie samoobsługi. Na­stępują zmiany w układzie nerwowym dzięki, którym dziecko staje się zdolne do kierowania swoją uwagą, do tworzenia planów, do refleksji nad własnym zachowaniem oraz do rozwią­zywania problemów logiczno-matematycznych[6].

W średnim dzieciństwie obserwuje się wzrost sprawności motorycznej. Opano­wane już ruchy i czynności ulegają wyraźnemu doskonaleniu, pojawiają się nowe umiejętno­ści; proste ruchy łączone w kombinacje ruchowe. Dziecko przedszkolne swobodnie biega i cho­dzi; opanowuje kombinacje czynności ruchowych takich jak bieg i skok, bieg i kopnięcie piłki, chwyt i rzut piłką. Zwykle opanowuje kilka czynności ruchowych jednocześnie. Uczy się jeździć na łyżwach, rolkach, rowerze, tańczyć, pływać, wspinać na drzewa. Duża potrzeba ruchu, zwana „głodem ruchu”, powoduje, że dziecko jest bardzo ruchliwe. Nie potrafi długo skupić się na jednej czynności, toteż często zmienia rodzaj zajęcia ruchowego. Z tej samej przyczyny nie jest w stanie przez dłuższy czas towarzyszyć czynności dorosłego. Niemniej jednak dziecko przedszkolne, zwłaszcza starsze, zwraca coraz częściej uwagę na efekty wła­snych działań i przeżywa radość z osiągnięć ruchowych. U dzieci przedszkolnych rozwija się harmonia, płynność i rytmiczność ruchów oraz siła. Rozwój małej motoryki można śledzić w wieku przedszkolnym w dwóch zakresach: samoobsługi oraz rysowania i pisania. Dzieci staja się coraz bardziej samodzielne w ubieraniu, załatwianiu potrzeb fizjologicznych oraz jedze­niu[7].

W średnim dzieciństwie kontynuowane są trendy rozwoju percepcyjnego zapo­czątko­wane we wczesnym dzieciństwie. Dzieci zaczynają rozpoznawać litery jako zbiory punktów. Potrafią odróżnić pismo od tego, co pismem nie jest, choć jeszcze nie potrafią identyfikować poszczególnych liter alfabetu. Pewne trudności sprawia im kopiowanie za­równo figur geo­metrycznych jak i liter. Dzieci przedszkolne nie ujmują jeszcze dokładnie wielkości i propor­cji przedmiotów oraz ich części składowych. Szczególną trudność sprawia dzieciom uchwy­cenie zależności między wielkością przedmiotu a zmieniającą się odległością, w jakiej obiekt ten pozostaje w stosunku do postrzegającego. W okresie dzieciństwa wzrasta zdolność roz­różniania barw i odcieni barwnych. Dzieci opanowują nazwy kolorów i popraw­nie stosują je w odniesieniu do barw podstawowych. Wzrasta wrażliwość słuchowa dzieci i to zarówno w zakresie słuchu muzycznego jak i fonematycznego[8].

Zdolności pamięciowe znacznie się zmieniają w średnim dzieciństwie. W miarę doj­rzewania dzieci potrafią utrzymać w umyśle coraz większą liczbę liter, cyfr czy słów. Pod­stawowymi czynnościami myślowymi dziecka są: porównywanie, szeregowa­nie i klasyfiko­wanie[9]. U progu średniego dzieciństwa dziecko dysponuje zasobem słownictwa oraz znajomo­ścią reguł gramatycznych, które pozwalają mu na sprawne komunikowanie się w sprawach codziennych. Osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju poznawczego, języko­wego oraz ob­razu własnej osoby stanowią podstawę dla rozwoju emocjonalnego. Dziecko przed­szkolne coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, zdobywa zdolności regulo­wania ekspresji własnych emocji. Rozwój poznawczy, a także rozwój obrazu własnej osoby pozwa­lają na pojawienie się u dziecka takich emocji, jak: duma, wstyd, wina, zazdrość czy zakło­potanie[10].

Przyglądanie się właściwościom rozwojowym dzieciom w okresie przedszkol­nym, tj. 3-6 latkom, uświadamia nam, jak wiele trudności i ograniczeń wynika tylko z samego procesu rozwojowego, z którym musi ono przecież poradzić sobie podczas adaptacji. Można powie­dzieć, że przebieg tego procesu zależy zawsze od ogólnego poziomu rozwoju psychoru­cho­wego dziecka, u którego żaden z mechanizmów adaptacyjnych nie jest w pełni ukształto­wany i dojrzały[11].

TRZYLATEK

Już w wieku niemowlęcym kształtują się podstawy osobowości, lecz dopiero około 3 roku życia dziecko zaczyna używać zaimków osobowych takich jak „ja” czy „mnie”. Stara się z uporem umacniać swoje „ja” w celu zdobycia większej autonomii. Manifestuje, buntuje się i dzięki podejmowanym wysiłkom, a często nieposłuszeństwu utwierdza swoją osobo­wość. W zależności od indywidualności dziecka poziom opozycji zaznacza się mniej lub bar­dziej ostro. Łatwo traci poczucie bezpieczeństwa co wyraża płaczem i szuka potwierdzenia miłości i sku­pienia na nim uwagi. Jest zazdrosny. Mechanizm myślenia 3-latka ma charakter globalny, co oznacza, że dziecko postrzega elementy otocznia jako całości mało jeszcze zróż­nicowane. Niezdolne jest jeszcze do procesów analizy i syntezy, myśli chętnie za pomocą zespołów, kojarzy i łączy ze sobą sprzeczności. Nie potrafi początkowo ani opisywać, ani opowiadać, zaczyna sobie coś wymyślać, fantazjuje. Nie potrafi nawet wyjaśnić tego, co wi­dzi zgodnie z zasadami przyczynowości, przypisuje motywacje ludzkie zjawiskom natural­nym. Dziecko w tym wieku myśli przede wszystkim za pomocą swoich oczu, uszu, rąk, można powiedzieć całym swoim ciałem. Zabawa, najchętniej indywidualna, lub z opiekunem jest naturalnym rodzajem aktywności w tym wieku. Dotąd niechętne stopniowo staje się otwarte na współ­pracę. Teraz chętniej odda zabawkę i bawi się z innym dzieckiem. Nawią­zuje pierwsze przy­jaźnie. W coraz to mocniejszy sposób myśli za pomocą słów[12].

CZTEROLATEK

Dziecko koło czwartego roku życia nabiera zwinności, staje się wrażliwsze na mu­zyczne rytmy lubi tańczyć, odczuwa też chęć podobania się, pragnie skupiać na sobie uwagę. Dziecko w tym wieku lubi przeciwstawiać się wszelkim poleceniom które do tej pory wyko­nywało grzecznie i dokładnie. Bezcelowe jest wtedy stosowanie jakichkolwiek kar. Bardzo potrzebna jest w tym okresie określenie jasnych granic, stanowczość i konsekwencja. Czte­rolatek musi mieć możliwość sprawdzania się. Różnymi sposobami, również poprzez upór i bunt oraz naśladowanie dorosłych dąży do wzbogacenia własnego „ja”. W miarę upływu czasu wzrasta opanowanie nad sobą, wzrasta jego poczucie bezpieczeństwa. Zabawy funkcjo­nalne wzbogacają się o pomysłowe i złożone działania dziecka starszego. Zaspokajają one potrzeby tworzenia i wyrażania siebie. Dzieci rozwijają formy współpracy i zabawy. Więk­szość dzieci w tym wieku przejawia wręcz fanatyczny stosunek do prawdy. Intencje innej osoby są tu mniej ważne niż prawda. W wieku czterech lat dzieci zaczynają rozumieć, że oszustwo jest czymś złym[13].

PIĘCIOLATEK

Około piątego roku u wielu dzieci powraca czas zachwycającej równowagi. Stają się pogodzone z sobą, są spokojne, przyjacielskie, można na nich polegać. Zabawa wzbogaca się też o dodatkową formę aktywności – jest nią praca. Charakteryzuje się ona tym, że dziecko nie przerywa wykonywanego zadania, jeśli mu coś do skończenia brakuje uzupełnia. Jest wy­trwałe w swojej intencji i dopiero z chwilą ukończenia pracy oddala się od niej. Oznacza to, że dziecko łączy zabawę z doświadczaniem, poszukiwaniem, ze sztuką, z pracą, które dopiero później ulegają zróżnicowaniu. Między czwartym a szóstym rokiem życia świadomość mo­ralna dziecka przestaje być wiązana z możliwością otrzymania nagrody czy kary, a zaczyna obejmować ogólniejsze, abstrakcyjne standardy przekształcające się w dalszych latach do ocen moralnych czy słuszności. W miarę rozwoju zdolności postrzegania i umiejętności po­znawczych, dzieci coraz sprawniej uczą się dostrzegać sygnały wskazujące na trudną sytuację emocjonalną innych ludzi i potrafią odpowiednio zareagować[14].

SZEŚCIOLATEK

Okres pomiędzy piątym i szóstym rokiem życia znowu może cechować się nadmier­nymi emocjami czasami rozdzierają je skrajności. Ponownie chce być w centrum uwagi, chce być najbardziej kochane, najlepiej oceniane, mieć wszystkiego najwięcej. Zachowanie wtedy zaczyna przypominać zachowanie 2 ½ latka. Dzieci w tym wieku bywają często krnąbrne, niegrzeczne. Gotowe są dyskutować o każdym poleceniu godzinami. Jednocześnie pragną zdobywać stale nowe doświadczenia, pragną często zbyt wiele na raz. Sześciolatek to prze­cież małe dziecko, które ma stosunkowo słabo ukształtowany system własnego „ja”. Dlatego jest mocno uzależniony emocjonalnie od najbliższych osób i trudno mu się obejść bez po­mocy z ich strony. Na dodatek nie wie jeszcze, jakiego wsparcia mogą mu użyczyć osoby trzecie. Oderwanie od najbliższych budzi w nim strach, że stanie się coś okropnego. Traci więc poczucie bezpieczeństwa, bodaj najważniejszej potrzeby psychicznej[15].

Bardzo pomocne są wówczas motywacje zawierające podziw i uznanie dla osiągnięć dziecka. Pod koniec szó­stego roku powraca etap uspokojenia, pewności siebie i zadowole­nia[16].

[1] J. Lubowiecka, M. Suświłło, Wybrane…op. cit., s. 7
[2] J. Lubowiecka, Trudności…op. cit., s. 323
[3] B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwojowa człowieka tom 2, PWN, Warszawa 2003, s. 83
[4] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, pod redakcją M. Żebrowskiej, PWN, Warszawa 1986, s. 418
[5] K. Zielińska, Trudne sytuacje w przedszkolu, Wydawnictwo Dr Josef Raabe, Warszawa 2004, B. 4, s. 3
[6] B. Harwas-Napierała, J. Trempała, op. cit., s. 83-85
[7] B. Harwas-Napierała, J. Trempała,op. cit., s. 83-85
[8] K. Zielińska, op. cit., s. 85-87
[9] J. Lubowiecka, M. Suświłło, Wybrane…op. cit., s. 31-39
[10] C. Lee, Wzrastanie i rozwój dziecka, WSiP, Warszawa 1997, s. 31-50
[11] tamże, s. 323
[12] W. Brejnak, Kocham i wychowuję. Poradnik dla rodziców i nauczycieli, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna i Reklamowo – Handlowa “Adam”, Warszawa 1993, s. 7-14
[13] J. Lubowiecka, M. Suświłło, Wybrane…op. cit., s. 30-38
[14] B. Harwas-Napierała, J. Trempała, op. cit., s. 91-97
[15] E. Gruszczyk-Kolczyńska, E. Zielińska, G. Grabowska, Program wychowania i kształcenia sześciolatków, Nowa Era, Warszawa 2003, s. 13
[16] K. Zielińska, op. cit., s. 2-27