Charakterystyka rozwoju dzieci w okresie przedszkolnym
Wiek przedszkolny w życiu człowieka jest okresem najbardziej intensywnych przemian rozwojowych, przez wielu badaczy uważany za krytyczny dla rozwoju jednostki i jej socjalizacji[1]. Lata przedszkolne to okres osiągania stadium dojrzałości fizjologicznej organizmu i rozwoju intelektualnego, budowania podstawowych struktur osobowości, to złoty wiek uczenia się, zdobywania doświadczeń społecznych dziecka, w tym i przystosowujących do życia w grupie. Dlatego powinien on być intensywnie wykorzystany przez pedagogów już od pierwszych kontaktów dziecka ze środowiskiem przedszkolnym[2].
Każde dziecko rozwija się według określonych wzorców, w pewien przewidywany sposób. Okres średniego dzieciństwa, jak podaje M. Kielar-Turska, zwany także wiekiem przedszkolnym, trwa od 4. do 6. r. ż.[3].
Natomiast faza wieku przedszkolnego wg M. Żebrowskiej rozpoczyna się mniej więcej w 3 r. ż, kończy się zaś z chwilą podjęcia nauki w szkole[4].Dla wieku przedszkolnego charakterystyczny jest rozrost organizmu, intensywny przyrost kośćca i muskulatury. Różne tempo rozwoju właściwości fizycznych i psychicznych może powadzić do wielu problemów przystosowawczych. Jeśli rozwój intelektualny znacznie wyprzedza fizyczny, dziecko może w zachowaniach odbiegać od rówieśników. Podobnie, jeśli fizyczna dojrzałość wyprzedza psychiczną, bywa przyczyną skrępowania dziecka[5].
Początek okresu średniego dzieciństwa wyznaczają wyraźne osiągnięcia w rozwoju somatycznym i motorycznym. Dziecko wkraczając w ten okres ma wszystkie zęby mleczne, porusza się chodząc i biegając, jest dość samodzielne w zakresie samoobsługi. Następują zmiany w układzie nerwowym dzięki, którym dziecko staje się zdolne do kierowania swoją uwagą, do tworzenia planów, do refleksji nad własnym zachowaniem oraz do rozwiązywania problemów logiczno-matematycznych[6].
W średnim dzieciństwie obserwuje się wzrost sprawności motorycznej. Opanowane już ruchy i czynności ulegają wyraźnemu doskonaleniu, pojawiają się nowe umiejętności; proste ruchy łączone w kombinacje ruchowe. Dziecko przedszkolne swobodnie biega i chodzi; opanowuje kombinacje czynności ruchowych takich jak bieg i skok, bieg i kopnięcie piłki, chwyt i rzut piłką. Zwykle opanowuje kilka czynności ruchowych jednocześnie. Uczy się jeździć na łyżwach, rolkach, rowerze, tańczyć, pływać, wspinać na drzewa. Duża potrzeba ruchu, zwana „głodem ruchu”, powoduje, że dziecko jest bardzo ruchliwe. Nie potrafi długo skupić się na jednej czynności, toteż często zmienia rodzaj zajęcia ruchowego. Z tej samej przyczyny nie jest w stanie przez dłuższy czas towarzyszyć czynności dorosłego. Niemniej jednak dziecko przedszkolne, zwłaszcza starsze, zwraca coraz częściej uwagę na efekty własnych działań i przeżywa radość z osiągnięć ruchowych. U dzieci przedszkolnych rozwija się harmonia, płynność i rytmiczność ruchów oraz siła. Rozwój małej motoryki można śledzić w wieku przedszkolnym w dwóch zakresach: samoobsługi oraz rysowania i pisania. Dzieci staja się coraz bardziej samodzielne w ubieraniu, załatwianiu potrzeb fizjologicznych oraz jedzeniu[7].
W średnim dzieciństwie kontynuowane są trendy rozwoju percepcyjnego zapoczątkowane we wczesnym dzieciństwie. Dzieci zaczynają rozpoznawać litery jako zbiory punktów. Potrafią odróżnić pismo od tego, co pismem nie jest, choć jeszcze nie potrafią identyfikować poszczególnych liter alfabetu. Pewne trudności sprawia im kopiowanie zarówno figur geometrycznych jak i liter. Dzieci przedszkolne nie ujmują jeszcze dokładnie wielkości i proporcji przedmiotów oraz ich części składowych. Szczególną trudność sprawia dzieciom uchwycenie zależności między wielkością przedmiotu a zmieniającą się odległością, w jakiej obiekt ten pozostaje w stosunku do postrzegającego. W okresie dzieciństwa wzrasta zdolność rozróżniania barw i odcieni barwnych. Dzieci opanowują nazwy kolorów i poprawnie stosują je w odniesieniu do barw podstawowych. Wzrasta wrażliwość słuchowa dzieci i to zarówno w zakresie słuchu muzycznego jak i fonematycznego[8].
Zdolności pamięciowe znacznie się zmieniają w średnim dzieciństwie. W miarę dojrzewania dzieci potrafią utrzymać w umyśle coraz większą liczbę liter, cyfr czy słów. Podstawowymi czynnościami myślowymi dziecka są: porównywanie, szeregowanie i klasyfikowanie[9]. U progu średniego dzieciństwa dziecko dysponuje zasobem słownictwa oraz znajomością reguł gramatycznych, które pozwalają mu na sprawne komunikowanie się w sprawach codziennych. Osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju poznawczego, językowego oraz obrazu własnej osoby stanowią podstawę dla rozwoju emocjonalnego. Dziecko przedszkolne coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, zdobywa zdolności regulowania ekspresji własnych emocji. Rozwój poznawczy, a także rozwój obrazu własnej osoby pozwalają na pojawienie się u dziecka takich emocji, jak: duma, wstyd, wina, zazdrość czy zakłopotanie[10].
Przyglądanie się właściwościom rozwojowym dzieciom w okresie przedszkolnym, tj. 3-6 latkom, uświadamia nam, jak wiele trudności i ograniczeń wynika tylko z samego procesu rozwojowego, z którym musi ono przecież poradzić sobie podczas adaptacji. Można powiedzieć, że przebieg tego procesu zależy zawsze od ogólnego poziomu rozwoju psychoruchowego dziecka, u którego żaden z mechanizmów adaptacyjnych nie jest w pełni ukształtowany i dojrzały[11].
TRZYLATEK
Już w wieku niemowlęcym kształtują się podstawy osobowości, lecz dopiero około 3 roku życia dziecko zaczyna używać zaimków osobowych takich jak „ja” czy „mnie”. Stara się z uporem umacniać swoje „ja” w celu zdobycia większej autonomii. Manifestuje, buntuje się i dzięki podejmowanym wysiłkom, a często nieposłuszeństwu utwierdza swoją osobowość. W zależności od indywidualności dziecka poziom opozycji zaznacza się mniej lub bardziej ostro. Łatwo traci poczucie bezpieczeństwa co wyraża płaczem i szuka potwierdzenia miłości i skupienia na nim uwagi. Jest zazdrosny. Mechanizm myślenia 3-latka ma charakter globalny, co oznacza, że dziecko postrzega elementy otocznia jako całości mało jeszcze zróżnicowane. Niezdolne jest jeszcze do procesów analizy i syntezy, myśli chętnie za pomocą zespołów, kojarzy i łączy ze sobą sprzeczności. Nie potrafi początkowo ani opisywać, ani opowiadać, zaczyna sobie coś wymyślać, fantazjuje. Nie potrafi nawet wyjaśnić tego, co widzi zgodnie z zasadami przyczynowości, przypisuje motywacje ludzkie zjawiskom naturalnym. Dziecko w tym wieku myśli przede wszystkim za pomocą swoich oczu, uszu, rąk, można powiedzieć całym swoim ciałem. Zabawa, najchętniej indywidualna, lub z opiekunem jest naturalnym rodzajem aktywności w tym wieku. Dotąd niechętne stopniowo staje się otwarte na współpracę. Teraz chętniej odda zabawkę i bawi się z innym dzieckiem. Nawiązuje pierwsze przyjaźnie. W coraz to mocniejszy sposób myśli za pomocą słów[12].
CZTEROLATEK
Dziecko koło czwartego roku życia nabiera zwinności, staje się wrażliwsze na muzyczne rytmy lubi tańczyć, odczuwa też chęć podobania się, pragnie skupiać na sobie uwagę. Dziecko w tym wieku lubi przeciwstawiać się wszelkim poleceniom które do tej pory wykonywało grzecznie i dokładnie. Bezcelowe jest wtedy stosowanie jakichkolwiek kar. Bardzo potrzebna jest w tym okresie określenie jasnych granic, stanowczość i konsekwencja. Czterolatek musi mieć możliwość sprawdzania się. Różnymi sposobami, również poprzez upór i bunt oraz naśladowanie dorosłych dąży do wzbogacenia własnego „ja”. W miarę upływu czasu wzrasta opanowanie nad sobą, wzrasta jego poczucie bezpieczeństwa. Zabawy funkcjonalne wzbogacają się o pomysłowe i złożone działania dziecka starszego. Zaspokajają one potrzeby tworzenia i wyrażania siebie. Dzieci rozwijają formy współpracy i zabawy. Większość dzieci w tym wieku przejawia wręcz fanatyczny stosunek do prawdy. Intencje innej osoby są tu mniej ważne niż prawda. W wieku czterech lat dzieci zaczynają rozumieć, że oszustwo jest czymś złym[13].
PIĘCIOLATEK
Około piątego roku u wielu dzieci powraca czas zachwycającej równowagi. Stają się pogodzone z sobą, są spokojne, przyjacielskie, można na nich polegać. Zabawa wzbogaca się też o dodatkową formę aktywności – jest nią praca. Charakteryzuje się ona tym, że dziecko nie przerywa wykonywanego zadania, jeśli mu coś do skończenia brakuje uzupełnia. Jest wytrwałe w swojej intencji i dopiero z chwilą ukończenia pracy oddala się od niej. Oznacza to, że dziecko łączy zabawę z doświadczaniem, poszukiwaniem, ze sztuką, z pracą, które dopiero później ulegają zróżnicowaniu. Między czwartym a szóstym rokiem życia świadomość moralna dziecka przestaje być wiązana z możliwością otrzymania nagrody czy kary, a zaczyna obejmować ogólniejsze, abstrakcyjne standardy przekształcające się w dalszych latach do ocen moralnych czy słuszności. W miarę rozwoju zdolności postrzegania i umiejętności poznawczych, dzieci coraz sprawniej uczą się dostrzegać sygnały wskazujące na trudną sytuację emocjonalną innych ludzi i potrafią odpowiednio zareagować[14].
SZEŚCIOLATEK
Okres pomiędzy piątym i szóstym rokiem życia znowu może cechować się nadmiernymi emocjami czasami rozdzierają je skrajności. Ponownie chce być w centrum uwagi, chce być najbardziej kochane, najlepiej oceniane, mieć wszystkiego najwięcej. Zachowanie wtedy zaczyna przypominać zachowanie 2 ½ latka. Dzieci w tym wieku bywają często krnąbrne, niegrzeczne. Gotowe są dyskutować o każdym poleceniu godzinami. Jednocześnie pragną zdobywać stale nowe doświadczenia, pragną często zbyt wiele na raz. Sześciolatek to przecież małe dziecko, które ma stosunkowo słabo ukształtowany system własnego „ja”. Dlatego jest mocno uzależniony emocjonalnie od najbliższych osób i trudno mu się obejść bez pomocy z ich strony. Na dodatek nie wie jeszcze, jakiego wsparcia mogą mu użyczyć osoby trzecie. Oderwanie od najbliższych budzi w nim strach, że stanie się coś okropnego. Traci więc poczucie bezpieczeństwa, bodaj najważniejszej potrzeby psychicznej[15].
Bardzo pomocne są wówczas motywacje zawierające podziw i uznanie dla osiągnięć dziecka. Pod koniec szóstego roku powraca etap uspokojenia, pewności siebie i zadowolenia[16].
[1] J. Lubowiecka, M. Suświłło, Wybrane…op. cit., s. 7
[2] J. Lubowiecka, Trudności…op. cit., s. 323
[3] B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwojowa człowieka tom 2, PWN, Warszawa 2003, s. 83
[4] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, pod redakcją M. Żebrowskiej, PWN, Warszawa 1986, s. 418
[5] K. Zielińska, Trudne sytuacje w przedszkolu, Wydawnictwo Dr Josef Raabe, Warszawa 2004, B. 4, s. 3
[6] B. Harwas-Napierała, J. Trempała, op. cit., s. 83-85
[7] B. Harwas-Napierała, J. Trempała,op. cit., s. 83-85
[8] K. Zielińska, op. cit., s. 85-87
[9] J. Lubowiecka, M. Suświłło, Wybrane…op. cit., s. 31-39
[10] C. Lee, Wzrastanie i rozwój dziecka, WSiP, Warszawa 1997, s. 31-50
[11] tamże, s. 323
[12] W. Brejnak, Kocham i wychowuję. Poradnik dla rodziców i nauczycieli, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna i Reklamowo – Handlowa “Adam”, Warszawa 1993, s. 7-14
[13] J. Lubowiecka, M. Suświłło, Wybrane…op. cit., s. 30-38
[14] B. Harwas-Napierała, J. Trempała, op. cit., s. 91-97
[15] E. Gruszczyk-Kolczyńska, E. Zielińska, G. Grabowska, Program wychowania i kształcenia sześciolatków, Nowa Era, Warszawa 2003, s. 13
[16] K. Zielińska, op. cit., s. 2-27